Ostatnio jeden z moich klientów, zainteresowany rozpowszechnianiem w kampanii reklamowej produktów oświetleniowych, które znajdują się w jego ofercie handlowej, zdjęć z przeprowadzonych w terenie realizacji oświetleniowych, na których obok nich lub w tle sfotografowano również różne obiekty budowlane, zwrócił się z zapytaniem o możliwość sfotografowania takich obiektów oraz ich wykorzystania i rozpowszechniania zdjęć, na których je utrwalono, w ramach kampanii reklamowej, tj. w celach komercyjnych swojego przedsiębiorstwa.
Generalnie samo fotografowanie, z zastrzeżeniem odrębnych regulacji dotyczących obiektów szczególnie ważnych dla bezpieczeństwa i obronności państwa oraz obiektów muzealnych szczególnie wrażliwych na użycie lampy błyskowej, do których nie odnosi się niniejszy artykuł, jest zgodne z prawem, o ile nie narusza prawa własności i indywidualnych dyspozycji właściciela danego obiektu/nieruchomości. Te dyspozycje mogą być wyrażone w dowolny sposób, choćby poprzez umieszczenie na obiekcie lub ogrodzeniu obiektu znaku zakazującego fotografowania, czy też w każdy inny sposób, który dostatecznie wyraża taką wolę uprawnionego.
Z mniejszej swobody korzysta natomiast wykorzystanie i publikacja zdjęcia utrwalającego określony obiekt.
Ograniczenia w rozpowszechnianiu takiej fotografii mogą wynikać z przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, dalej zwanej Ustawą oraz z przepisów kodeksu cywilnego w zakresie odnoszącym się do dóbr osobistych lub prawa własności.
Zgodnie z art. 2 ust. 2 Ustawy rozporządzenie i korzystanie z opracowania cudzego utworu zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (prawo zależne), chyba że autorskie majątkowe prawa do utworu pierwotnego wygasły. O wygaśnięciu ostatnio wymienionych praw rozstrzyga przepis art. 36 Ustawy (na ogół prawa wygasają 70 lat po śmierci twórcy lub pierwszego rozpowszechnienia, gdy twórca utworu nie jest znany).
Zgodnie z ogólną zasadą wyrażoną w art. 17 Ustawy to twórcy utworu przysługuje wyłączne prawo korzystania z utworu i rozporządzenia nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do uzyskiwania wynagrodzenia za korzystanie z utworu przez osoby trzecie, chyba że Ustawa stanowi inaczej.
Cytowana Ustawa przewiduje też wyjątki od zasady ogólnej, które dopuszczają w ramach tzw. „dozwolonego użytku” korzystanie, w tym rozpowszechnianie utworu w granicach i na zasadach określonych przepisami art. 23 – 35.
Zwrócić należy uwagę, że powyższe uwagi odnoszą się wyłącznie do „utworów” w rozumieniu przepisów Ustawy. Zgodnie z art. 1 przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór). W literaturze przedmiotu zwraca się natomiast uwagę, że nie wszystkie obiekty budowlane korzystają z ochrony przewidzianej w przepisach Ustawy, gdyż nie wszystkie spełniają przesłanki tej definicji.
W komentarzu do art. 1 Ustawy pod red. Janusza Barta i Ryszarda Markiewicza (por. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, wydanie V, Lex 2011, uwaga 53) zwrócono uwagę, że przy ocenie zdatności do ochrony konkretnego projektu architektonicznego w każdym przypadku należy badać, czy poza technicznie zorientowanym rozwiązaniem istnieje element estetyczny projektu mający cechę indywidualnej twórczości. O przejawie działalności twórczej przesądzają bowiem elementy estetyczne projektu, które nie mogą być jednoznacznie zdeterminowane cechami użytkowymi dzieła lub względami technicznymi. W jednym z niemieckich orzeczeń przyjęto np., że wówczas gdy kształt projektu architektonicznego jest wyznaczony wyłącznie przez czynniki techniczno-konstrukcyjne lub gdy projekt jest standardowy – ochrona autorskoprawna zostaje wyłączona. Przy takim ujęciu z ochrony nie będą korzystały projekty „zwykłych” budynków użytkowych czy też projekty „zwykłych” domów mieszkalnych, w których zastosowano typowy podział przestrzeni oraz zewnętrzne i wewnętrzne ukształtowanie, a więc takie, w których uwidaczniają się jedynie umiejętności przeciętnego fachowca w dziedzinie architektury. Niezbędne jest zatem, aby projekty architektoniczne posiadały szczególnie ukształtowane elementy, aby były „napiętnowane” cechą twórczości, aby wyróżniały się ponad to, co standardowe, przeciętne. Cechę twórczości projektu architektonicznego można stwierdzać zarówno w samym projekcie bryły budynku (w jej kształcie, kolorystyce, we wzajemnych relacjach poszczególnych elementów, we wkomponowaniu w otaczający krajobraz), jak i w projekcie rozplanowania przestrzeni wewnętrznej.
Jeżeli więc w kadrze aparatu uchwycimy obiekty architektoniczne, które z racji na określone elementy twórcze i zastosowane nietypowe rozwiązania estetyczno-konstrukcyjne, stanowią przedmiot ochrony prawa autorskiego, przed wykorzystaniem ich zdjęć do własnych potrzeb, winniśmy prześledzić uwarunkowania prawne publikacji takich zdjęć, wynikające z Ustawy. Niezależnie bowiem od tego, że fotografia jako taka sama w sobie może stanowić przedmiot prawa autorskiego, to dodatkowo przedstawia inny utwór, chroniony przepisami prawa.
Kiedy więc możliwe jest skorzystanie z takiej fotografii w celu jej opublikowania i w jakich okolicznościach?
Odpowiedzi na powyższe pytanie dostarcza przepis art. 33 pkt 1 Ustawy, stanowiący, że dozwolone jest (bez zezwolenia twórcy) rozpowszechnianie utworów wystawionych na stałe na ogólnie dostępnych drogach, ulicach, placach lub w ogrodach, jednakże nie do tego samego użytku.
Przepis nie ogranicza i nie określa w jakich celach dopuszczalne jest takie rozpowszechnianie utworu, w związku z czym możliwe jest to w każdym celu prawnie dopuszczalnym. Justyna Wilczyńska – Baraniak w artykule „Wolność panoramy” opublikowanym w Rzeczpospolita PCD 2016/7/18 wskazuje, ze rozpowszechnianie dopuszczone na mocy art. 33 pkt 1 Ustawy może służyć wszelkim celom, także komercyjnym. Dopuszczalne jest więc umieszczenie fotografii w przewodniku czy sporządzenie kartek pocztowych. Nie jest natomiast dozwolone odtworzenie do tego samego użytku, a więc w celu wystawienia jako dzieła artystycznego. Rozpowszechnianie dokonywane na podstawie art. 33 pkt 1 nie może być tożsame z podstawowym sposobem wykorzystywania utworu wystawionego w miejscu ogólnie dostępnym, a więc przede wszystkim utwór nie może być wystawiany samodzielnie „jako taki” ani rozpowszechniany „wykadrowany” (dopuszczalne jest wykorzystanie na pierwszym planie) (por. uwaga 6, Flisak Damian (red.), Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, LEX 2015). W przypadku obiektu architektonicznego, wykorzystanie go tego samego celu prowadziłoby do odtworzenia go w innym miejscu.
Zakres korzystania z utworów na podstawie przepisu został określony dość szeroko. Obejmuje on możliwość rozpowszechniania, a zatem publicznego udostępnienia utworu, również w środowisku internetowym. Ratio legis przepisu zakłada również prawo zrealizowania wszelkich czynności poprzedzających rozpowszechnienie utworu – tj. utrwalenie i zwielokrotnienie. Wskazuje się, że wykorzystanie może obejmować sporządzenie filmów (dokumentalnych, promujących miejscowość, w której utwór jest wystawiany), wykorzystywanie na kartkach pocztowych, w przewodnikach turystycznych.
W opracowaniu „Prawo autorskie, Komentarz do wybranych przepisów” pod red. Rafała Marcina Sarbińskiego i Michała Siciarka, LexisNexis 2014 (por. uwaga 3 do art. 33 Ustawy), zwrócono uwagę na wymóg „ogólnej dostępności” miejsc wymienionych w przepisie (placów, ulic, dróg lub ogrodów). Zdaniem komentatora cytowany przepis nie obejmuje takich miejsc, gdzie wstęp publiczności jest ograniczony przez regulacje wprowadzone przez właściciela (np. droga wewnętrzna dostępna jedynie dla członków wspólnoty mieszkaniowej). Nie dotyczy to jednak regulacji wprowadzonych wyłącznie w celach porządkowych (np. zamykanie ogrodu w godzinach nocnych). Nie ma przy tym znaczenia, kto jest właścicielem placu, ulicy, drogi lub ogrodu (podmiot publiczny czy też prywatny). Wydaje się również, że zakres stosowania komentowanego przepisu nie jest ograniczony jedynie do tzw. wolnej przestrzeni (tzn. niezadaszonej). W ocenie komentatorów publicznie dostępną ulicą jest też pasaż handlowy. Z zakresu stosowania komentowanego przepisu wyłączone są jednak miejsca publicznie dostępne wewnątrz budynków (np. hole).
Niekiedy może się okazać, że w ramach sfotografowanej panoramy, w którą wpisana jest określona zabudowa urbanistyczna, pojawiają się określone znaki towarowe zamieszczone w fasadach budynków w ramach szyldów, witryn lub reklam niemających charakteru stałego. Zarejestrowane znaki towarowe korzystają z odrębnej ochrony wyrażonej przepisami prawa własności przemysłowej. Zgodnie z art. 153 ust. 1 p.w.p. przez uzyskanie prawa ochronnego nabywa się prawo wyłącznego używania znaku towarowego w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze Rzeczypospolitej Polskiej. Używanie znaku towarowego polega m.in. na oferowaniu lub świadczeniu usług pod tym znakiem, jak też posługiwanie się nim w celu reklamy (art. 154 p.w.p.). W wyroku z 27 października 2004 r. (III CK 410/03, OSNC 2005/10, poz. 179) Sąd Najwyższy zauważył jednak, że użycie cudzego znaku towarowego w celu reklamowym i informacyjnym jest dozwolone, jeżeli nie prowadzi do mylącego wrażenia o istnieniu gospodarczych powiązań pomiędzy uprawnionym ze znaku a podmiotem używającym go w tym celu. Jeżeli więc dostatecznie poinformujemy odbiorców naszej akcji reklamowej, że działamy w celu promocji i reklamy oznaczonego przedsiębiorstwa i wystarczająco odetniemy się od skojarzeń z uprawnionym do znaku towarowego, który został uwidoczniony jako element sfotografowanej panoramy, to wydaje się, że bez przeszkód winniśmy móc posłużyć się takim materiałem fotograficznym do promocji własnego przedsiębiorstwa.
Należy też pamiętać, że wykorzystanie fotografii z utrwalonym obiektem architektonicznym posadowionym przy ogólnie dostępnej drodze/placu/ulicy/ogrodzie, tj. w ramach dozwolonego użytku przewidzianego w art. 33 pkt 1 Ustawy musi uwzględniać również inne reguły przewidziane w Ustawie.
Zgodnie z art. 34 Ustawy dozwolone jest korzystanie z utworów w granicach dozwolonego użytku pod warunkiem wymienienia imienia i nazwiska twórcy oraz źródła. Podanie twórcy i źródła powinno uwzględniać istniejące możliwości. Twórcy nie przysługuje prawo do wynagrodzenia, chyba że ustawa stanowi inaczej.
Odwołanie się do przesłanki „uwzględnienia istniejących możliwości” pozwala na ograniczone oznaczanie autorstwa utworów prezentowanych na zdjęciu (należy dopuścić „zwyczajowe” pominięcie nazwisk autorów wszystkich utworów architektonicznych – budynków prezentowanych na zdjęciu przedstawiającym fragment panoramy miasta, choć niewykluczone, że możliwa byłaby odmienna ocena w przypadku prezentowania na pierwszym planie konkretnego pomnika; wymaga to jednak głębszej analizy- por. komentarz do art. 34, uwaga 8 -Flisak Damian (red.), Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, LEX 2015).
Piotr Łada w opracowaniu „Sztuka a prawo autorskie. Wybrane zagadnienia”, LexisNexis 2014, wskazuje z kolei, że wymóg wskazania źródła akcentuje obowiązek określenia pochodzenia utworu, który wykorzystujemy, w taki sposób, iż potencjalny odbiorca może dotrzeć do tego utworu samodzielnie. W przypadku egzemplarza utworu plastycznego takie oznaczenie może zostać osiągnięte poprzez wskazanie fizycznej lokalizacji. Podobnie należałoby podejść do utworu architektonicznego umieszczonego na fotografii, którą zamierzamy wykorzystać w kampanii reklamowej naszych produktów.
Jeżeli więc sfotografowanie obiektów budowlanych odbywa się w warunkach, o których mowa w art. 33 pkt 1 i 34 Ustawy, możliwe jest rozpowszechnienie fotografii obiektu chronionego przepisami prawa autorskiego w celach komercyjnych naszego przedsiębiorstwa. Poza granicami zakreślonymi tymi przepisami konieczne jest natomiast uzyskanie zezwolenia twórcy obiektu utrwalonego na zdjęciu.
Nadto może się okazać, że w określonych sytuacjach na wykorzystanie w celach komercyjnych fotografii cudzego budynku będziemy potrzebowali zgody jego właściciela. Będzie dotyczyło to w szczególności obiektów, które nie mieszczą się w granicach dyspozycji art. 33 pkt 1 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, obiektów zagrodzonych, z umieszczonym znakiem informującym o zakazie fotografowania, obiektów, których publikacja fotografii mogłaby naruszyć prawo do prywatności, traktowane jako dobro osobiste, chronione przepisami art. 23 i 24 ustawy Kodeks cywilny.
Dodatkowo art. 140 k.c. stanowi, że w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy.
W określonych więc przypadkach może się okazać, że właściciel sfotografowanego obiektu, który został wykorzystany w kampanii reklamowej naszego przedsiębiorstwa będzie mógł domagać się przekazania określonego wynagrodzenia w oparciu o art. 140 k.c. lub zaprzestania posługiwania się taką fotografią na podstawie art. 24 k.c.
Nasza Kancelaria prowadzi szereg spraw z zakresu prawa własności intelektualnej, w tym prawa autorskiego. Mamy bogate doświadczenie w opracowywaniu analiz prawnych na tle przepisów regulujących problematykę własności intelektualnej, jak również w konstruowaniu umów w oparciu o przepisy Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Prowadzenie obsługi prawnej przedsiębiorstw wymaga stałej kontroli przestrzegania, jak i ochrony posiadanych praw autorskich i własności przemysłowej.
Zapraszamy do kontaktu z Kancelarią we wszelkich sprawach związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa lub w kwestiach z obszaru prawa własności intelektualnej.