Zasiedzenie. Instytucja prawa prowadząca do pierwotnego nabycia rzeczy.

Zasiedzenie. Instytucja prawa prowadząca do pierwotnego nabycia rzeczy.

Zasiedzenie jest instytucją prawa cywilnego prowadzącą do pierwotnego nabycia określonej rzeczy, tak nieruchomości, jak i ruchomości. Do nabycia własności nieruchomości dochodzi  wskutek posiadania nieruchomości jak właściciel przez określony w ustawie czas, którego długość zależy od istnienia dobrej wiary posiadacza lub jej braku. Ruchomość wskutek upływu określonego czasu posiadania może nabyć wyłącznie posiadacz w dobrej wierze.

Przy nabyciu rzeczy mamy na myśli w szczególności prawo własności, ale również można nabyć przez zasiedzenie prawo użytkowania wieczystego, w tym prawo własności budynków posadowionych na nieruchomości oddanej w użytkowanie wieczyste, gdy treść wykonywanego prawa odpowiada użytkowaniu wieczystemu, czy służebność gruntową. Warto w tym miejscu odnotować, że nabyciu przez zasiedzenie prawa własności nie sprzeciwia się ustanowienie prawa użytkowania wieczystego. W uchwale bowiem 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 2016 r., III CZP 57/16 Sąd Najwyższy rozstrzygnął jednoznacznie, że samoistny posiadacz nieruchomości oddanej w użytkowanie wieczyste może nabyć jej własność przez zasiedzenie. Skoro zaś skutkiem zasiedzenia jest utrata prawa własności przez dotychczasowego właściciela, w następstwie zasiedzenia, wygasa również prawo użytkowania wieczystego. Zasiedzenie nie powoduje natomiast wygaśnięcia ograniczonych praw rzeczowych obciążających nieruchomość, pomimo że jest pierwotnym sposobem nabycia prawa własności. Prowadzące do zasiedzenia posiadanie osoby nieuprawnionej odbywa się bowiem nie przeciwko osobom, którym przysługują ograniczone prawa rzeczowe (użytkowanie, służebność, zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, hipoteka), ale przeciwko właścicielowi nieruchomości (wyrok SN z 29.12.1967 r., III CR 59/67, LEX nr 696).

Przepisami aktualnie regulującymi ogólne materialne ramy zasiedzenia są art. 172-176 kodeksu cywilnego, przy czym o zastosowaniu właściwych regulacji dot. podstaw stwierdzenia zasiedzenia decyduje przede wszystkim okres, w którym objęto rzecz w posiadanie samoistne lub które obowiązywały w okresie realizacji przesłanek prowadzących do zasiedzenia. W grę mogą wchodzić np. kodeks Napoleona, dekret z 11 października 1946 r. Prawo rzeczowe, BGB (Kodeks Cywilny Niemiecki), ABGB (Kodeks Cywilny Austriacki), czy przepisy ustawy z 23.04.1964 r. Kodeks cywilny w brzmieniu obowiązującym do dnia 30.09.1990 r. albo przepisy kodeksu cywilnego w brzmieniu od dnia 1.10.1990 r.

O zastosowaniu właściwych aktów prawnych przesądzają przepisy wprowadzające te akty prawne i uchylające przepisy dotychczas obowiązujące. Każdorazowej oceny przesłanek zasiedzenia należy więc dokonywać w oparciu o właściwe przepisy, obowiązujące w okresie biegu terminu zasiedzenia pamiętając, że do zasiedzenia dochodzi z mocy prawa i w momencie upływu wymaganego przez ustawę okresu samoistnego posiadania, niezależnie od tego kiedy dojdzie do stwierdzenia tego zasiedzenia przez sąd powszechny. 

Przepisami procesowymi, w oparciu o które dochodzi do stwierdzenia zasiedzenia są przepisy art. 606 – 610 k.p.c. odnoszące się do spraw z zakresu prawa rzeczowego.

Orzeczenie o zasiedzeniu ma charakter deklaratoryjny i każdorazowo stwierdza dzień zasiedzenia. Od chwili uprawomocniania się postanowienia sądu stwierdzającego zasiedzenie powstaje obowiązek podatkowy w podatku od spadków i darowizn, który wynosi 7% wartości nieruchomości według stanu z dnia nabycia (dzień zasiedzenie) i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego (art. 6 ust. 1 pkt 6, art. 15 ust. 2 oraz art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 28.07.1983 o podatku od spadków i darowizn). Na zgłoszenie zeznania podatkowego podatnik ma miesiąc od dnia powstania obowiązku podatkowego (art. 17 a ust. 1 ostatnio powołanej ustawy).

W aktualnym stanie prawnym, do zasiedzenia nieruchomości dochodzi przez samoistnego posiadacza w dobrej wierze po upływie 20 lat nieprzerwanego posiadania, a w przypadku posiadania samoistnego w złej wierze – po upływie 30 lat (art. 172 k.c.). Do dnia 1.10.1990 r. okresy te były odpowiednio krótsze – 10 lat dla samoistnego posiadacza w dobrej wierze i 20 lat, w przypadku posiadania w złej wierze. W razie, gdy zasiedzenie ma miejsce przeciwko małoletniemu właścicielowi nieruchomości, zasiedzenie nie może skończyć się przed upływem 2 lat od uzyskania pełnoletniości przez właściciela (art. 173 k.c.). 

Ruchomość może z kolei nabyć, jak wskazano powyżej, wyłącznie posiadacz rzeczy ruchomej w dobrej wierze z upływem 3 lat nieprzerwanego posiadania (art. 174 § 1 k.c.).

Przepis art. 176 k.c. dopuszcza również prawo i określa warunki doliczenia okresu posiadania poprzednika prawnego osoby zasiadającej rzecz, w przypadku gdy w okresie biegu zasiedzenia doszło do przeniesienia posiadania.

Zgodnie z ugruntowanym orzecznictwem, dla oceny dobrej albo złej wiary posiadacza wykonującego władztwo prowadzące do zasiedzenia nieruchomości istotny jest stan świadomości na chwilę objęcia rzeczy w posiadanie, a późniejsze zmiany świadomości posiadacza pozostają bez wpływu na tę ocenę, a w konsekwencji na długość okresu zasiedzenia (por. m.in. postanowienie Sądu Okręgowego w Szczecinie z dnia 2.10.2018 r., II Ca 842/17, LEX nr 2587272, postanowienie SN z 25.06.2003 r., III CZP 35/03, LEX nr 83981).

Warto odnotować również, że do zasiedzenia prowadzi jedynie samoistne posiadanie, a przesłanką dobrej wiary jest usprawiedliwione w danych okolicznościach przekonanie posiadacza, że przysługuje mu prawo własności. W przypadku objęcia nieruchomości w posiadanie na podstawie umowy niespełniającej wymaganej formy judykatura konsekwentnie przyjmuje złą wiarę nieformalnego nabywcy.

Ponieważ w prawie polskim nie obowiązuje zasada, że nikt nie może zmienić sobie samowolnie rodzaju lub tytułu posiadania, posiadacz zależny może przekształcić swoje posiadanie zależne w samoistne i odwrotnie, ale skuteczność – z punktu widzenia zasiedzenia – takiego przekształcenia wymaga, aby posiadacz uczynił to jednoznacznie, tzn. zamanifestował zmianę w sposób widoczny dla otoczenia. W każdym razie zmiana, która nie została uzewnętrzniona i ograniczyła się tylko do samej świadomości posiadacza jest prawnie bezskuteczna (por. m.in. postanowienie SN z 1.06.2017 r., I CSK 587/16, LEX nr 2329039 oraz postanowienie SO w Poznaniu z dnia 17.04.2018 r., XV Ca 1432/17, LEX nr 2578805).

Zasiedzeniu dotyczącemu udziałów w prawie własności poświęciłam odrębny artykuł (zobacz TUTAJ), albowiem zasiedzenie idealnych udziałów wiąże się ze szczególnymi trudnościami, na które współwłaściciel chcący zasiedzieć udziały innego współwłaściciela musi koniecznie zwrócić uwagę zanim skieruje wniosek o stwierdzenie zasiedzenia, gdyż wykazanie posiadania samoistnego w takiej sytuacji jest znacznie trudniejsze niż wykazanie samoistnego posiadania przez posiadacza nie będącego właścicielem żadnego udziału.

W razie potrzeby zbadania stanu prawnego dotyczącego nieruchomości, stwierdzenia podstaw zasiedzenia lub ich braku, czy skierowania do sądu wniosku o stwierdzenie zasiedzenia lub reprezentacji przed sądem w takiej sprawie, zapraszam do kontaktu z naszą Kancelarią.